Kraina w Kratę

• Nie można dzisiaj precyzyjnie określić granic „Krainy w Kratę″.
• Umowne granice wyznaczone są w pasie nadmorskim długości około 80 km – poczynając od Łeby w kierunku zachodnim do miejscowości Darłowo, szerokości około 40-50 km w głąb lądu, na południu ograniczone drogą krajową nr 6 Gdańsk-Szczecin.
• Granice te są jednak płynne; bowiem tradycyjne budownictwo charakteryzujące teren „Krainy w Kratę” obejmuje również znaczną część województwa zachodniopomorskiego, w kierunku Szczecina, opierając się głównie na południu o wspomnianą drogę krajową nr 6 Szczecin- Gdańsk.
• Dominującym na terenie Pomorza układem przestrzennym wsi były owalnice, okólnice i ulicówki. Wiele z tych wsi do dnia dzisiejszego zachowało swój pierwotny układ.
• Dominującym elementem krajobrazu wiejskiego na Pomorzu było budownictwo szkieletowe. W kwatery drewnianych konstrukcji budynków wstawiano dyle, które owijano powrósłami słomianymi i oblepiano gliną.
• Powierzchnię kwater bielono wapnem na biało, a belki drewniane zabezpieczano smołą. W ten sposób budowano chałupy mieszkalne, zabudowania gospodarcze, kuźnie, szkoły, kościoły i dwory, dużo z nich zachowało się do dnia dzisiejszego w wielu gminach nadmorskich (Darłowo, Sławno, Malechowo, Postomino, Ustka, Słupsk, Kobylnica, Smołdzino, Wicko).
• Tego typu konstrukcje były także widocznym elementem krajobrazu architektonicznego pomorskich miast i uzdrowisk (Słupsk, Sławno, Darłowo, Ustka, Jarosławiec).
• Cała Europa północna, zwłaszcza kraje basenu Morza Bałtyckiego, była w XIX w. podobna pod względem architektonicznym.
• Symetryczny układ konstrukcji szkieletowej oraz wypełnienia kwater bielone wapnem nadały budynkom efekt wizualny przypominający kratownicę, stąd też teren, na którym zachowały się duże skupiska tego typu budownictwa nazwano ” Krainą w Kratę”.
• Główny element pejzażu wsi pomorskiej w XIX wieku stanowiła zagroda czworoboczna, w której budynek mieszkalny posadowiony jest w głębi, zwrócony licem do drogi; po obu jego stronach budowana była stodoła i budynek inwentarski, a całość zagrody zamykał – od strony drogi – budynek bramny. Gdzieniegdzie trafiały się zagrody typu otwartego pozbawione budynku bramnego.
• Na terenach bogatych w urodzajne gleby rolne budynki mieszkalne były większe gabarytowo, zwykle posiadały piętro mieszkalne, a w połaci dachu znajdowały się dwa piętra gospodarcze.
• W tych zagrodach – oprócz wyżej wspomnianego budynku mieszkalnego – także budynki inwentarskie i gospodarcze były dużych rozmiarów, dostosowane do areałów gospodarstwa.
• Dotyczy to obszarów położonych na zachód od rzeki Słupi (wsie: Swołowo, Starkowo, Możdżanowo, Krzemienica, Bruskowo Wielkie, Bierkowo), gdzie dominują urodzajne gleby pszeniczno-buraczane i duże gospodarstwa chłopskie.
• Wymienione wsie posiadają średniowieczny rodowód osadniczy z zachowanym układem przestrzennym i kilkuwieczną ciągłość zasiedlenia.
• Według dr Elżbiety Szalewskiej, w pasie nadmorskim od Łeby po Darłowo znajduje się jeszcze około 1500 budynków szkieletowych:
• w Swołowie – 70;
• w Starym Jarosławiu – 69;
• w Bierkowie – 52;
• w Krzemienicy – 51;
• w Starkowie – 50;
• Tak duże – niespotykane nigdzie indziej w Europie – natężenie zabytkowej architektury wiejskiej podkreśla unikalny charakter tego terenu, wzmacnia jego potencjał i daje duże możliwości wykorzystania w kulturze i turystyce.

Swołowo stolicą „Krainy w Kratę”

• Swołowo – Pomorska Wieś Dziedzictwa Kulturowego, położona jest w gminie Słupsk, tylko 12 km od piaszczystych, szerokich, czystych plaż i kąpielisk na południowym brzegu Morza Bałtyckiego. Blisko stąd do Darłowa, Ustki, Rowów i Łeby. Jest to najlepiej zachowana zabytkowa chłopska wieś na Pomorzu. Założona w średniowieczu na planie owalnicy przetrwała w niezmienionym kształcie od XIII wieku, należy do najwcześniejszych osad w rejonie Słupska. W 1240 roku gdański książę Świętopełk II nadał Swołowo (Zvelow) obok pięciu innych osad zakonowi joannitów, którzy przybyli tu około 1180 roku do Sławska (stare Sławno), w XIV wieku była w rękach rodziny von Below, następnie Petera Glasenappa, rodziny von Schwave. Od XVII wieku Swołowo pozostawało pod zarządem Słupska jako wieś królewska.

• Położenie geograficzne przyczyniło się do tego, że wieś zachowała swój pierwotny średniowieczny układ, dużej owalnicy ze stawem i gotyckim kościołem i wiele cennych obiektów budownictwa liczących sobie ponad 150 lat
• Wśród zabytkowych obiektów w Swołowie na szczególną uwagę zasługuje kościół filialny, obecnie p.w. Wniebowzięcia NMP, wzniesiony około XV wieku. Posadowiony został na kamiennym fundamencie, wymurowany z cegły, pokryty dachem dwuspadowym z dachówką tzw. karpiówką. Zbudowany został na planie prostokąta z wieżą od strony zachodniej, z czasem dobudowano od wschodu prezbiterium, od zachodu zakrystię, a całość otynkowano. Wieża kościoła nakryta jest czterospadowym dachem i czworobocznym hełmem zwieńczonym kulą i chorągiewką z datą 1618 r. Z zabytkowego wyposażenia zachowały się XIX-wieczne empory i drewniany prospekt organowy.

• W 1997 roku wieś objęto pilotażowym projektem unii Europejskiej PHARE „TOURIN II”, którego celem jest rozwój turystyki wiejskiej. Swołowo wybrano z uwagi na walory przyrodnicze oraz zabytkowe wartości ludowego, chłopskiego budownictwa.
• Można tu wypocząć lepiej niż w turystycznych miejscowościach nad morzem. Swołowo to miejsce wypoczynku dla rodzin z dziećmi, ludzi starszych i artystów. Swołowo to wieś w „Krainie w Kratę”, gdzie istnieje dawna wiejska atmosfera, folklor i geometryczny, romantyczny kształt budynków.